Độc đáo chợ đêm ở các tỉnh miền núi phía Bắc

Từ khi có quyết định số 1129/QĐ-TTG ngày 27/7/2020 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề án phát triển kinh tế ban đêm ở Việt Nam và quyết định số 1894/QĐ-BVHTTDL ngày 14/7/2023 của Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch ban hành Đề án một số mô hình phát triển sản phẩm du lịch đêm, đã tạo luồng gió mới cho chợ đêm miền núi phát triển.

Nhiều tỉnh đã có các văn bản về hướng dẫn quản lý tổ chức chợ đêm, kinh tế đêm. Có tỉnh xây dựng các kế hoạch chi tiết, đồng loạt mở các dịch vụ chợ đêm. Tuy nhiên đến nay một số chợ đêm có duy trì phát triển trở thành điểm đến du lịch nhưng nhiều chợ đêm lại thoi thóp và ngừng hoạt động.

Vì sao có huyện phát triển mạnh chợ đêm thậm chí kết hợp với nhiều dịch vụ khác trở thành kinh tế đêm nhưng cũng có huyện duy trì được một thời gian không dài, chợ đêm như ngọn lửa đêm đông đã lụi tàn.

Điều kiện để chợ đêm phát triển

Cách ngày nay khoảng 10 năm, thành phố Điện Biên đã đầu tư quy hoạch xây dựng chợ đêm. Đây là mô hình chợ đêm đầu tiên ở Tây Bắc. Nhưng rất tiếc khoảng chưa đầy năm sau, chợ đêm vắng khách, các nhà quản lý đành đóng cửa mô hình này.

Vào thời kỳ trước chiến tranh biên giới năm 1979, chợ Kỳ Lừa (Lạng Sơn), chợ Cốc Lếu (Lào Cai) là những chợ đêm truyền thống tiêu biểu, có quy mô lớn vùng miền núi phía Bắc. Suốt đêm tiếng hát, tiếng sáo và những sinh hoạt ẩm thực, mua bán nhộn nhịp. Người Giáy ở Bát Xát, người Mông, người Dao ở Sa Pa, Bắc Hà đổ về chợ đầy sôi động cả đêm.

Vào thập niên 90 của thế kỷ trước, chợ Sa Pa vẫn còn vẻ đẹp nguyên sơ của chợ truyền thống. Nam nữ thanh niên đến chợ để hát giao duyên, tìm người yêu. Vì vậy chợ có tên gọi là “Chợ Tình”. Chợ thực sự là nơi gặp mặt của tình yêu và hoạt động suốt đêm.

Có truyền thống như vậy, một số huyện và thành phố cho rằng chợ đêm rất cần thiết và cũng rất thuận lợi mở cửa ở địa phương. Nhưng rất tiếc chỉ một thời gian ngắn chợ đêm không còn hoặc cũng thoi thóp.

Vì sao có truyền thống chợ đêm từ trong lịch sử mà nay có chủ trương mở chợ, huy động rất nhiều ngành tham gia, thậm chí các đội văn nghệ các xã cũng được huy động luân phiên tổ chức phục vụ chợ. Nhưng dường như chợ đêm có quy luật khác, mặc tiếng đàn, tiếng sáo âm vang, mặc sự hào hứng quyết tâm của cán bộ cơ sở, chợ đêm chỉ tồn tại được một thời gian ngắn. Chợ vắng khách không có người đến hoạt động. Các đội văn nghệ biểu diễn nhưng không có nguồn thu, các nghệ nhân cũng bỏ việc. Vì sao có tình trạng như vậy?

Du khách hòa mình với chợ đêm ở Sa Pa. Nguồn: Báo Lào Cai.

Chợ đêm truyền thống hoạt động chủ yếu nhờ sợi dây tình yêu, sợi nhớ, sợi thương của bè bạn người thân. Ở các thôn bản vùng cao vào thế kỷ trước, cuộc sống gần như biệt lập. Mọi người trong hộ gia đình bị đóng khung trong môi trường quen thuộc, không gian khép kín trong nhà và nương rẫy.

Hàng tuần chỉ có chợ phiên mới là không gian mở. Ở đây, không chỉ là nơi buôn bán trao đổi hàng hóa mà còn là môi trường kết thân, giao lưu tình cảm, nam nữ làm quen và nên vợ, nên chồng. Họ đến chợ mong được gặp người yêu, người thân.

Do đó buổi tối trước phiên chợ thực sự là ngày hội của tình yêu. Ở đây nam nữ thanh niên hát các điệu dân ca giao duyên, còn người già và trung niên lại gặp gỡ người quen, người cùng dòng họ bên mâm rượu với bát thắng cố, phở chua. Khảo sát ở các chợ ở các tỉnh miền núi phía Bắc vào thế kỷ trước, người dân đến chợ có các nhu cầu giao tiếp, quen thân, nhu cầu tình yêu bên cạnh các nhu cầu trao đổi hàng hóa kinh tế.

Ngày nay kinh tế các tỉnh miền núi phía Bắc đã hội nhập và phát triển, bản làng không còn là môi trường khép kín. Hệ thống điện, internet đã về từng ngôi nhà, xóm nhỏ. Mỗi gia đình có bao nhiêu người đến tuổi trưởng thành thì đều có điện thoại thông minh. Họ mua bán, giải trí và tâm sự với người yêu cũng nhờ điện thoại. Do đó nhu cầu giao lưu tình cảm, tình yêu ở chợ đêm đã suy giảm. Hình thức trao đổi tình cảm chuyển từ ngôn ngữ trực tiếp sang ngôn ngữ ảo. Nam nữ thanh niên mượn Zalo, Facebook với các mạng xã hội nói hộ tấm lòng mình. Nhưng ở một số nơi vùng cao vẫn còn hồi quang của chợ đêm.

Động lực cho chợ đêm hoạt động bên cạnh nam nữ thanh niên, người thân theo kiểu truyền thống là các du khách, những người ở vùng xa. Do đó ở các huyện vùng cao tỉnh Lai Châu, Điện Biên, Sơn La có điều kiện mở chợ đêm truyền thống gắn với phát triển du lịch. Ở các tỉnh miền núi phía Bắc, cũng kết hợp giữa yếu tố truyền thống với yếu tố đổi mới nên chợ đêm ở Sa Pa và Bắc Hà phát triển rất mạnh. Ở đây vai trò của du khách trở thành yếu tố quyết định.

Chợ đêm mở ra bên cạnh yếu tố truyền thống đóng vai trò hỗ trợ, tiền đề còn chủ yếu là yếu tố du lịch. Trong đó du khách lưu trú tại địa bàn có chợ, đi mua bán ở chợ là lực lượng chủ lực, đóng vai trò quyết định cho tính hiệu quả của hoạt động chợ đêm.

Ở đâu có du khách lưu trú đông đảo, địa bàn đó trở thành điểm đến du lịch hấp dẫn, thu hút nhiều du khách thăm quan và lưu trú thì nơi đó cũng trở thành điểm chợ đêm nổi tiếng, có điều kiện phát triển thành ngành kinh tế đêm của địa phương. Có những nơi có du khách đến thăm quan nhưng lại ít lưu trú ở lại địa bàn thì rất khó có điều kiện phát triển chợ đêm.

Ở Điện Biên khoảng 10 năm về trước, nếu không phải là năm chẵn kỷ niệm Chiến thắng Điện Biên Phủ thì thành phố Điện Biên chỉ là nơi tạm thời dừng chân cho du khách, sau đó họ tỏa đi Sa Pa, hoặc đi đến Mộc Châu.

Lượng du khách lưu trú một đêm ở Điện Biên rất ít, vì vậy chủ trương mở chợ đêm, mở phố đi bộ của thành phố không khả thi, một thời gian sau chợ đêm phải đóng cửa. Tuy nhiên những năm gần đây, du khách lên Điện Biên tăng lên nhiều, nhất là khi Cảng hàng không phát triển mạnh trở thành Cảng hàng không quốc tế, số lượng lưu trú của Điện Biên tăng nhanh do đó các câu lạc bộ văn nghệ dân gian, các hoạt động mua bán, ẩm thực ban đêm đã hồi sinh tạo thành các không gian sinh hoạt riêng.